ХОРОР ПАЗАР

Прво поглавје: Хорор пазар
На шестгодишна возраст, моето читачко образование доби драстичен
пресврт: Се најдов во војна. Босанскиот град во којшто бев со мајка ми и
роднините, а кој наскоро ќе добие статус на место „од особено стратешко
значење“, веднаш беше опколен и блокиран. Заедно со остатокот од печатот
од Србија и Хрватска, стриповите престанаа да стигнуваат до киосците. Ова
ми зададе прилично голем удар, со оглед на тоа што штотуку бев почнал да
се загревам за стрип серијалите на италијанската куќа Серџо Бонели, кои кај
нас излегуваа во серијалот Златна серија и Лунов Магнус стрип,
исклучително популарни изданија на новосадскиот Дневник. Додека со
Дизниевите јунаци и американските суперхерои се запознавав исклучиво со
посредство на родителите, стриповите на Бонели како Загор и Големиот
Блек беа првите за кои се сеќавам дека бев „самостојно“ свесен за нивното
излегување (би било претерано да се каже дека ги следев). И долго по
почетокот на блокадата последните пристигнати броеви на Златна и Луна
останаа изложени на продажбните места, а во одреден момент во оптек се
појавија и постари броеви. Во сеќавањето на првоодделенецот опседнат со
читање убаво останаа сцени од некаде есента истата година: градот е
мрачен, дождот е почест, улиците и фасади изрешетани и урнати, а излозите,
продавниците и пазарите преполни со Загор, Марти Мистерија и Мистер
Нум. (Ја дозволувам можноста дека сè не изгледаше така, но ова е сепак
проза).
Се впуштив како што знаев и можев, во размена на стрипови со други деца.
Не ми беше добро, па бев честа мета на измами. Сепак, многу поважно од
прашањето дали некој ме прејдува или не, мене ми беа пропратните стрип
дискусии: читањето одеднаш престана да биде само активност поврзана со
домот, родителите и сопствената соба, а се одвиваше во контекст за кој
претходно не бев свесен. Мојот однос со стрипот е проширен со
колективната димензија – денес би рекол димензија на фандом. Притоа,
иако првенствено ме интересираа измислените светови, не бев слеп за
ситуацијата во која бевме. Напротив, токму од изолацијата во која се
наоѓавме, директно се појави едно од клучните комични прашања што ме
опседнуваа: дали сè уште некаде се објавуваат стрипови со моите омилени
херои и дали таму ги читаат моите врсници? Речиси дваесет години подоцна
ќе дознаам како згаснаа Златната серија и Лунов Магнус стрип кратко време
по колапсот на заедничкиот пазар; последните удари им ги зададоа

галопирачка инфлација и недостигот на хартија во скратената Југославија во
1993 година. Историјата на издавањето стрипови во тие години беше
обележана и со неколку бизарни случаи, како оној на комичниот Алманахот
на Дневниковиот стрип: нашиот претпоставен последен број на оваа
публикација беше објавен на крајот на 1992 година, а и објавена во 1996
година, дека по уште еден број дефинитивно ќе се изгасне.
Во мноштвото материјали од мојата рана историја на стрипови, љубовта што
ја развив кон Дилан Дог се издвојува по својата долговечност – серијалот кој
и денес го вбројувам меѓу моите омилени четива. Иако не разбрав многу од
она што се случи во овој стрип, а најмалку од сиот негов богат хумор и
(авто)иронија, тој имаше речиси хипнотичка моќ над мене. Сагата за
насловениот приватен детектив, „Иследник на кошмарите“ од Лондон ја
погаѓаше вистинската жица. Приказни за сеништа, врколаци, чудовишта и
манијакални убијци под гранати добиваа впечатливост, за која креаторот на
серијата Тицијано Склави не ни сонувал. Од денешна перспектива, идејата на
Склавио дека вистинските чудовишта сме ние самите – точка која опсесивно
ја менувал во секој период на работа на серијалот – изгледа особено
соодветно за тоа време и место. Поместената атмосфера, карикатуралните
изливи на насилство, црниот хумор и уривањето на оградите меѓу
„нормалното“ и „паранормалното“ за кои Дилан Дог вети дека се во
неверојатна согласност со настаните во светот на нестрипот. Веројатно
контекстот во којшто го открив Дилан, исто така, го насочи мојот подоцнежен
однос кон хорор жанрот воопшто: дури и кога тематизира некое исконско,
безвременско и/или космичко Зло, јас секогаш читав и сè уште читам ужас во
однос на граѓанското
секојдневие и нејзиниот репертоар на кошмари.
Фантазиите за пропаста на светот наводно не се невообичаени кај децата.
Пријател, инаку многу помалку склон кон последователни мистификации од
мене,ми зборуваше како тој во предпубертетскиот период имал интензивно
претчувство дека на светот му се ближи крајот и дека никогаш нема да си г
види одраснувањето (денес е како мене, во средината на триесеттите).
Меѓутоа, опседнувачкото секојдневие создава чувство дека апокалипсата се
случува токму сега, дека е бавна и се одвива, репетитивна и анестезирачка,
банална како секое вистинско секојдневие. Во овој поглед, Дилан Дог ми
дојде како нарашан: ми ги прибави речиси совршените визуелни и
наративни форми за едно момчешко доживување на светот. Дури децении

подоцна ќе сфатам како стрипот на Склави во голема мера ги канализира
масовните стравови од 1980-тите: паранојата од нуклеарната катастрофа,
паниката пред СИДА-та, вознемиреноста пред растечката нееднаквост,
сиромаштијата и неизвесноста. Во нашиот микроплан, во почетокот на
деведесеттите на многу начини и доведе на материјализацијата темни
претчувства од претходните десетлetija – често преработувани во
популарната култура, па така и во Дилан Дог. За општествено-историскиот
контекст на серијалот, за неговиата необична темпоралност, и за врските што
во моето лично искуство се воспоставија меѓу Дилан и времето особено ќе се
дискутира во третото и четвртото поглавје.
Денес знам и дека Дилан Дог и јас сме врсници: кога тој се појави на
италијанските киосци есента 1986 година, имав околу половина година.
Работата започна како мала егзибиција и провокација. По работата врз други
серијали под покровителството на Бонели, меѓу другите на Загор, Склави со
своите пријателите и колегите реши да лансира стрип поинаков од било што
друго што дотогаш го нудеше миланската куќа. Изгледа дека со денешен
речник, само сакаа по малку да тролаат: Склави преку сопствениот авторски
проект сакаше да му оддаде почит на филмското и книжевното наследство
што го формираше него и патем, ако е можно, да ја провоцира јавноста, и, се
разбира, да се забавува. Не само што долгорочни планови за објавување на
серијалот не постоеја, туку сите предвидуваа дека проектот ќе пропадне по
неколку епизоди. Меѓутоа, Дилан Дог беше неочекуван успех. Одеднаш
немаше разговор за запирање: серијата и нејзиниот творец се најдоа под
рефлекторите. Мора да се каже дека вниманието кое им се посветувало не
било секогаш она посакуваното. Сè почести се експлицитните прикази на
насилство и секс во стриповите споменати во контекст на зголемувањето на
малолетничката деликвенција во земјата. Откако поголема група пратеници
од различни партиско-политички определби на дневен ред во италијанскиот
парламент во 1990 година донесоа стрип списанието Сплетер, и воопшто
хорор стриповите, како што вели новинарката и демохристијанската
парламентарката Силвија Коста дека е тоа „поттикнување на деликвенција“,
Дилан постана и предмет на собраниска расправа. Иницијативата против
скаредните стрипови наиде на доволно силна и широка поддршка за во
претстаојниот период сериозно да се разговара за можното воведување
цензура. Без разлика на огромната популарност на Дилан кај читателската
публика кај сите возрасти, неговата иднина воопшто не беше сигурна. Сепак,

Склавијевата креацијата опстана, а тој ги презеде елементите на неговиот
авторски манир и ги развиваше, со помалку или повеќе успех, со низа автори
и креативни тимови. Денес Дилан излегува во неколку изданија и без
разлика на флуктуациите на планот на читаноста, тој е етаблиран како втор
најчитан италијански стрип (Текс нема конкуренција за прво место).
Инквизиторската атмосфера своевремено создадена околу Дилан беше
самореферентно тематизирана во 69-тиот број од редовната серија, Лов на
вештерки, една од најпопуларните воопшто епизоди од серијата. Дилан Дог
се појави на киосците во Југославија едвај една година по италијанската
премиера, како специјално издание на Дневник и Златната серија. Иако
неговото влијание не беше толку моментален како во Италија, брзо стигна
широка популарност, а неговото постоење не ја достигна целта
душобрижника (можно ли е социјалистичка Југославија да во овој поглед
можеби да била полиберална од капиталистичка Италија, или во тие години
едноставно имала поголеми проблеми?). Дилан се разликуваше од повеќето
стрипови што можела да ги добие југословенската читателска публика во
својата земја, особено кога станува збор за серијалите на Бонели и осредната
понуда на киосците. Дури и најмладите читателки и читатели како мене
доста често интуитивно ја почувствуваа таа посебност. Претпоставувам дека
влегувањето во светот на Дилан Дог се совпадна со одредена читателска
публика за многумина од нас
со независноста: средбата со него значеше внесување нов код, нов знаковен
систем, нова визуелна средина, конфигурација различна од таа во чии рамки
се пресели остатокот од понудата на Бонели. Случајно, првата епизода до
која успеав да стигнам со молење беше воедно и последната од изданието
на Дилан на Дневник кое пристигна во „нашиот“ дел од земјава, Будење на
мумијата (RS #55, првично La mummia). Клаустрофобичната атмосфера на
(веројатно донекаде потценета во фановската) приказната ме вовлече со
сила
што сè уште ми е тешко да го пренесам со зборови, иако можам добро да го
повикам во сеќавањето. Во исто време, возрасните не го прифатија мојот
зголемен интерес за Дилан – не од пуритански мотиви, туку затоа што мислеа
дека таквото мрачно читање е последното нешто со кое треба да се
забавувам во едно толку мрачно секојдневие. Од дистанца би рекол дека тие
беа оние кои не ги разбраа кодовите на овој стрип, неговиот хумор, ликови и
обликувањето на светот и, воопшто, неговиот тон, што всушност е ретко
нихилистички.

Дојдов до Дилан како што знаев и умеев. Моите врсници воглавно не беа
толку заинтересирани за него како мене, но многу од нив имаа постари
браќа, некои и сестри, кои многу држеа до Дилан. Статусот на лектира „за
постарите“ во моите очи придонесе за неговата привлечност. Од време на
време добивав преку уличните размени по некој број, а некои ги добивав на
подарок, понекогаш од сомничави возрасни лица. Но, заеедно со потрагата
по постоечките броеви на Дилан, ме заинтригира и неговата иднина, а пред
се прашањето дали таа иднина воопшто постоела. Дали Дилан сè уште беше
во врска? Спомнав колку интензивно сум мозгал за тоа низ што минуваат
моите омилени херои од стрипови додека седам насилно отсечен од
нивните светови. Во случајот со Дилан, благодарение на мистеријата што
првично го опкружуваше, тој интерес беше уште поинтензивен, а напнатоста
што го придружуваше беше уште поголема.
До крајот на деведесеттите ќе смениме неколку земји и градови, а корпусот
на мојата лектира, како книжевната така и стриповската, само ќе расте. Бев
воодушевен што во Хрватска открив дека повеќето од сериите на Бонели сега
во издание на Слободна Далмација се во нов формат и јазичен идиом, но и,
што ми беше многу поважно, со нови епизоди. Во Франција, покрај
тамошната стрип традиција, ќе доживеам фасцинација со мангата, која во
голема мера ќе ја одбележи мојата адолесценција која е присутна и денес и
редовно ја читам. Поминав и низ фазите на истражување на американскиот
стрип суперхерој, како во неговите манифестации од среден тек, така и во во
различни алтернативни и уметнички поамбициозни варијации на жанрот.
Меѓутоа, Дилан Дог припаѓа само на неколку читања, „цртани“ и „пишувани“
– како што порано се категоризираа „романите“ од киосците — за кои
останав врзан во континуитет. Навистина, во еден момент ми се чинеше,
како претенциозен студент по литература и хиперкритичар, дека Дилан
едноставно не е доволно суптилен: во него не ја најдов во изнијансираната
психологизација и педантно изградената тензија што ги барав од жанрот на
страв и ужас во тоа време. Кога се вратив кај него две-три години подоцна
како трошка позрел и многу поискрен читател, видов дека има многу
пософистицирано читање од повеќето жанровски продукции што ги
консумирав во претходниот период. Одеднаш го видов Дилан Дог во ново
светло: самоироничното полнење на серијата, нејзините сатирични аспекти и
суптилниот хумор, цитатните и пастилни постапки врз кои е изгради,
едноставно ме заплиснаа. Притоа, теоретските, критичките и политичките

филтри низ кои оттогаш, повремено ги провлекував низ моите сакани
стрипови, притоа не ми соочуваа само со пријатни откритија. Дали ликот на
Дилан Дог е латентен силувач или барем сексуален предатор? Се појавува ли
некоја жена во серијата што не претставува ниту сексуален објект ниту
мајчинска фигура? Како тоа не-белите луѓе да се присутни речиси исклучиво
преку карикатури? Започнав самиот да поставувам такви прашања, кои го
надминале спонтаното искуство и иманентното разгледување на стрип
медиумот. И цело време ми се чинеше дека хронично ми недостасуваат
соговорници спремни сериозно да го искусат Дилан како мене.
На задната страна на првиот Дилан што го прочитав од корица до корица,
Будење на мумијата, се појави насловната страница на следната, 56-та
епизода од редовната серија „Сенки“, со најава „на сите киосци во средината
на мај“. На илустрацијата Дилан Дог, во некоја темна шума, со збунет и
исплашен израз на лицето гледа наоколу, додека зад него се поткраднува
силуетата на Големиот Лош Волк скицирана во стил на Дизни. Шпекулирав за
тоа што се случува во Сенки и каква приказна се крие зад нивната бизарна и
заканувачка корица. Се појавува волк во нашиот свет и оди во лов на луѓе?
Дилан се телепортира во земјата на бајките? Мојот креативен придонес во
светот на истражувачите на кошмарите не беше ограничен ни на фантазиите
на овој човек. Веќе создадов свои стрипови инспирирани од Загор, Блек,
грчката митологија, нинџа романи од киосците, приказни од Политикиниот
забавник и случувања во соседството, па Дилан спонтано се вклопи како
една од значајните компоненти на тој универзум. Меѓу материјалот од моите
тетратки зачувани во архивите на роднините, го има и, на пример, стрипот
инспириран од Мумијата, во кој истражувал пријател на мојот роднина случај
на реинкарнација (прилично сум сигурен дека не знаев што овој збор значи)
на египетскиот бог Сет. Во средината е една од ретките стриповски приказни
од тој период што ја завршив – околу петнаесет страници – а куриозитетот е
што самиот Дилан Дог воопшто не се појавува во него: очигледно бев толку
фатен во обидот да ја ископирам атмосферата на Дилан што немав време да
премногу се занимавам со дреболии како улогата на главниот лик.
Ќе поминат повеќе од петнаесет години пред да ја прочитам педесет и
шестата епизода од Дилан Дог (тоа ги оправда очекувањата), а во исто време
и да дојде до информации за понатамошната судбина на неговото
новосадско издание. Голема Лош Волк стигна до киосците во поткастрената

Југославија (СРЈ), како и на териториите со кои тогаш се гледавме преку
нишанот – Република Српска и Република Српска Краина – а по него уште три
броја. Со оглед на тоа дека се испечатени во помал тираж и со далеку
полоша опрема, четирите „изгубени“ епизоди од Дилан на Дневник денес
уживаат значителна колекционерска, а за многумина и сентиментална
вредност. Случајот сакаше оваа епизода и инаку да биде меѓу помрачните во
серијалот; ако додатно ги читаме во тогашна изведба, на лоша хартија, во
избледен и невоедначен печат, тие изгледаат уште помрачно. Последниот
Дилан од Дневник, преведен како Сафара (во оригиналниот Gente che
compare, RS #59), требаше да излезе
во август 1992 година, а се појави повеќе од половина година подоцна.
Бројот што е најавен на нејзиниот грб, Франкенштајн, на нашите простори
ќе биде објавен во различни аранжмани, вклучително и некои неовластени и
пиратски изданија, но никогаш како Дневников број 60. Опскурна урбана
легенда – за која бизарно се реферира на епизода од хрватски ситком
Измамници и принцези – вели дека контингентите на хартија за печатење на
Франкенштајните веќе беа подготвени, но заради сеприсутниот недостаток
на хартија се искористени за испишување на артилериските дневници на
Ратко Младиќ. Сторијата звучи диландоговски иронично и црнохуморно. Таа
на крајно оголен начин упатува и на моето искуство, дотолку повеќе што без
остаток ме потсетува на поврзаноста помеѓу моето детско влегување во
светот на стрипот и нашите господари на војната, под чии истрели и гранати
се одвивал тој процес. Без разлика колку е мала веројатноста дека тоа на
фактографско ниво е вистинито, на симболично ниво, легендата на Младиќ и
Франкенштајн удира на средата.

Превод од хрватски јазик: Сашо Огненовски
(Од книгата есеи „Нашиот врсник Дилан Дог“ во издание на Редак, Загреб,
2021)