ВОДЕНИ ПРИКАЗНИ

Есента во Скопје обично носи обилни дождови, како небото да сака на Градот наеднаш да му ја врати секоја капка што му ја всмукувал во врелите денови на продолжените, спарни лета. А,  таа есен, се истури еден дожд, еден небесен порој што лиеше со денови и ноќи, непрестајно, чиниш никогаш и нема да запре! Тогаш  дури и најстарите се чудеа од каде се насобра,  таму  горе,  таква  силна вода што сега плискоти над Градот, притаен и вовлечен во себе како во полжавска куќарка. ,

           “Ова не ќе е на арно”, шепотеа маалските баби, собирајќи се во тивките, порано  стемнати квечерини напоследните  дневни филџани разретчено кафе, сеедно стресувајќи ги  од  себе  крупните капки дожд што  им  паднале  на  подвиените  плеќи  и  што  им  се вовлекуваа во старите џемпери и фанели, топејќи  ги  со  есенската влага нивните  бели  истенчени  кожи  и  влегувајќи  им  дури  до коските. Во тие предвечерја дотрчуваа и отрчуваа едни  кај  други, наметнати со шалови, стари палта и нови мушами преку глава, за  со муабетот да им дадат смисла на еднолично привршените  денови.  Но, како тој ноември дождот продолжуваше  да  паѓа,  така  секнуваа  и здржаните, по малку пакосни тонови во нивните гласови, се’  додека во нив не фати да  се  чувствува  само  старечкиот  ужас  од  веќе

сигурното излевање на високо надојдените, калливи води на  Вардар.

 Не ги двореа веќе своите одамна  пензионирани  домаќини со пресните утрински чаеви и  топлите  ранобудни  гугувкања,  туку започнаа нервозно да ги тераат секое утро да одат до Кејот и таму, на лице место, да видат до каде пораснаа опасно надојдените  води. Така,  од  ден  на  ден,  тие  маалски  извештаи  стануваа се’ подраматични,  а  откако  властите  и  војската  се  растрчаа по

бреговите, веќе  беше  јасно  дека  Градот  и  неговите  до  тогаш стивнати жители ќе се соочат со уште една поплава.

 Така, реката најнапред фати  да  прелева  онаму  кадешто бедемите на Кејот беа најниски, а низ улиците  започнаа  да  фрчат камиони и цистерни нервожно трубејќи, додека возбудените комуналци очајнички се обидуваа да ја попречат  реката  во  нејзината,  веќе беше јасно, неотстапна намера. Тогаш претанаа и нашите  излегувања на улица,а потоа дури и собирањата во влезот на зградата, во  која започнаа да се шират севозможни приказни за тоа како  реката  веќе поплавила куќарки кај Пајко и Маџир маало, и дека во некои  делови од Градот војската со чамци ги спасува луѓето и набрзина собраната покуќнина од жолтите води што неумолливо навлегува во подрумите  и по ниските куќарки кои не беа веќе ни така  близу  до  некогашниот Кеј.

 Градот не личи  на  себе, велеа постарите другари прераскажувајќи ги приказните донесени од нивните татковци и мајки што од продавниците креваа лебови и во платнените торби и јутените зембили носеа – колку што можеа да добијат –  шишиња со млеко и масло  “Витал”  и  “Дијамант”  и  мукавени  вреќулиња  брашно од скопската “Глорија”, “тип 500”, со еден збор започна  една  општа

трчаница и брканица, како на Градот да  му  се  заканува,  не  дај боже, војна, а не една навистина  опасно  и  широко  разлеана, но сепак – поплава.

 Така беше во тие времиња: малите нешта, не само нам, на децата, туку и на постарите им се чинеа  поголеми,  покрупни и позначајни, одошто, можеби, и беа. Дури далеку потоа,  можевме да ги видиме во некои  поинакви  димензии,  и  нешта  од минатото и нивните доживувања, и самите себе си, во нив. Но, тогаш, поплавата беше додраматизирана и наскоро во очите на  Градот,  добиобриси,

речиси на нов старозаветен Потоп. Не случајно таа беше доживувана како ужасен  настан,  како  најголема  катастрофа,  дојдена, ете, ненадејно, за да го помати мирниот  и  хармоничен  живот.Тоабеше природно за Градот кој под напливот на с# подобриот живот брзо ги заборави старите трауми, уверен дека заживува еднаш  засекогаш во подобри, поизобилни и посреќни времиња, во  времињавокои сите

општи несреќи се оставени во минатото (останува, во блиска иднина, да се реши проблемот со оние, приватните!) и уште одамна  однесени со водите на Вардар. Така, се ширеше глас, Плоштадот иулицата “Маршал Тито” се претворени во едно длабоко  езеро, во кое пред семафорите не запираат веќе автомобили, туку чамци и,  чекајќи  на гаснењето на црвеното светло (зеленото било, веќе, под вода!), се распловуваат низ улиците на Скопје,  како  гондолите,  познати од пластичните сталажи врз кои, обично, стоеја наддомашните радија или по витнините, за да потсетат на сликите понесени од каналите на Венеција што некои веќе ја имаа видено, додуша  набрзина,  меѓу две трстјански покупки. Скопје, велеа тогаш, е претворено во едно големо разлеано  вардарско  езеро.  Тие  приказни  толку  н# беа заплашиле, што  не  сакавме  да  слегуваме  ниту  до  влезот, с# мислејќи дека тука  може  да  не’  затече,  онака  размуабетени и саштисани од приказните за поплавата, некој нејзин ненадеен бран и да не’ плисне и турне право во подрумот на зградата, најтемнотои

веројатно  затоа  најстрашното  место  во  кое  се  одвиваа највозбудливите меѓу нашите играчки и најтаинствените меѓу  нашите раскажувачки авантури.

 Неколку години постар од нас,  најмалите, во тие игри предничеше Зајо, нашиот беспоговорен шеф, со права сламено-жолта коса и ситни кафеави, живи очи што со себе, особено лете, од дома носеше мирис на лук, а од нас помалите, речиси редовно го одземаше својот данок во “дај-еден-гриз!”, секогаш кога  пред  зградата  ќе излезевме со парче леб намачкано со   мармелад,   маст   со необични шарки од посолен алпипер, или со дебел   слој   шеќер   навлажнет со малку вода. Сеедно, како за “командант   на   игрите”, ние на тој  данок свикнавме, па дури и радо му го дававме,  особено откако ќе излезевме на улица, доцнејќи на веќе започнатите  игри  во  кои

нашето вклучување можеше да го овозможи само зборот на Зајо.

 Така,  поплавата ги прекина и нашитре средби по дождливите попладниња  во  влезот  на  зградата,  еднакво  како и интересните раскажувања на Зајо, секогаш исполнети сонајнеобични расплети и завршници, како по правило  им  се  случуваа  токму на неговите најблиски,  понекогаш  така  слични на највозбудливите филмски приказни што, обично, групно ги гледавме во оближното кино”Младина”. Така, ние ги голтавме нашите кришки, најнапред свечено загризани од Зајо, токму како и неговите бескрајни приказни полни со таинственост и најчудни доживувања,  завидувајќи му што има такви роднини и познаници кои изведуваат или учествуваат во скоро невозможнијуначки зафати.

 Наскоро, прекинавме да одиме и на училиште, зашто веќе и нашите родители остануваа дома  донесувајќи,  од  краткотрајните излегувања, вести дека водата  веќе  го  поплавила  и  маалото,  и навлегла во подрумите   од   блиските   куќарки.   Така, деновите  се растегнуваа  во  недоглед,  без  детските  игри,  а  исполнети  со здодевност како и со топлата пареа што ги исполнуваше  собите,  од лонците во кои мајките, како ништо да не се  случува,  продолжуваа да ги готват вообичаените есенски јадења, додека ние  се  маткавме околу нив, а радиото  донесуваше  нови  вести  за  “евакуацијата”, (необичен збор што тогаш за прв пат допре до мојата свест и  таков остана во сеќавањето!) на жителите од  најнастраданите  делови  на Градот. Така, остануваше или да се врткаме по запарените  и  добро загреани кујни, или да лежиме по нашите кревети и да се досадуваме со тенките сликовници в рака, и онака стотици пати прелистувани  и преразгледувани во секој детал до крајна, приспивна здодевност.

 Едно попладне, не издржувајќи повеќе, ја  најдов  мојата винтјакна на закачалката од претсобјето и по трет пат, од  вратата & дофрлив на мајка ми дека, “идам, малце, доле”, додека  таа,  за чудо, не најде за потребно да ми одврати  ниту  збор,  останувајќи необично рамнодушна, во кујната во која го подготвуваше делничниот ручек. Кога излегов на спратот, зградата ми се виде чудно темна за

тој дел од денот и необично опустена, без  оглед  на  тоа  што  од становите доаѓаа  гласови  и  звуци  на  еден  бездруго  ненарушен секојдневен живот. Се спуштив на третиот  спрат,  кадешто  живееше Зајо, поѕвонив и уверен дека  ќе  ми  отвори  токму  тој,  останав изненаден кога на вратата се појавци полната фигура на  мајка  му, којашто, од високо ми рече дека Зајо е веќе цел ден надвор идека отишол да – “евакуира”. И само што ја затвори вратата  пред  мене, почувствував некаква влага во нозете  им  кога  погледнав  надолу, видов  дека  околу  стапалата,  брзо  расте  калливата  вода  од поплавата, чијашто неочекувана појава  ме  изненади  и  ме  уплаши толку многу што, шлапкајќи, започнав да трчам кон скалите, сакајќи

што побрзо да се вратам дома.

 Во тој миг, меѓутоа, почувствував дека водата така  брзо надојде  што  веќе  ми  беше  до  половината,  спречувајќи  ми  го движењето, за набргу да го преплави целиот  спрат  и  да  ми дојде преку глава, поткревајќи ме и мене толку високо  што  наеднаш,  со главата удрив во испуканата, бела таваница, додека  од  станот  на Зајо сеедно продолжија да доаѓаат вообичаените звуци и гласови  на неговите најблиски, како на овој спрат  ништо  особено  да  не  се случува. Уплашен, видов дека ми нема друго и дека ќе морам  да  се нурнам во водата што и онака продолжи да  расте.  Зедов  здив,  ги затворив очите и се брцнав во жолтеникавата вода, а кога по  некое

време ги отворив очите, видов како водата се  бистри  и  посинува, потсетувајќи ме на онаа од неодамнешното летување во Охрид. Но, за такви потсетувања немаше време. Додека, онака   уплашен   мафтав   со рацете, сеедно останувајќи на самиот врв   од   преплавениот спрат,видов како се отвора вратата, токму од станот на Зајо   и   како од него излегува неговиот татко, кој, не оддавајќи ни најмал знак на чудење од необичната ситуација, рутински, како   тоа   да   го   прави секој ден, заплива вешто “по вардарски”, и  тргна  да  слегува  по скалите, во длабочините, кон влезот на поплавената зграда.

 Тоа ме смири и мене и наеднаш се почувствував пријатно, како во некој чуден базен во кој можев да дишам, да слушам, дури и да говорам, без особен проблем. Појавата на  двете  стари  сосетки што како пар ситни кркушки слегуваа по скалите, вешто пливкајќи  и самите надолу, ми  го  истера  и  последниот  страв,  и  како  што неуморно ме  потсетуваа  дома,  воспитано  ги  поздравив со едно кламбуресто и необично здебелено “Добар ден!”, што  тие  и  не го забележаа, онака  лежерно запливани  и  размуабетени,  додека  од устите им излегуваа брзите ситни меурчести зборови.

 Не можев ни да  претпоставам  каква  интересна  авантура можеше да ми се случи  во  таа  поплава  со  која,  дотогаш,  ситемеѓусебно се заплашуваа, не забележувајќи дека  најголемиот  страв го предизвикуваат, и несакано, токму кај нас,  децата. Сега сето тоа беше сведено  на  едно  крајно  чудно,  но  бездруго  пријатно доживување што вредеше да се продолжи, и затоа и самиот  фатив да пливам надолу по скалите, с# додека на приземјето не го забележав татко ми, како  најнормално  го  чека  лифтот,  враќајќи  се  како обично, изморен од работа. Подзастанав пред  него,  како  виновник фатен на дело, но тој само ме  погледна,  уморно  ми  намигна,  се насмевна и лебдејќи, влезе во штотуку пристигнатиот лифт и  самиот исполнет со сината, бистра вода што очигледно веќе беше поплавила с#.

 На улица, животот се одвиваше сосем вообичаено,  како  и секој ден. Луѓето  се  враќаа  дома,  меуресто  поздравувајќи  се, пензионерите лесно ги мафтаа низ  водата  своите  платнени  торби, инаку полни со последните покупки, набавени  по  најниската  цена, пред затворањето на Зеленото пазарче, а  балерините  од  оближното Балетско училиште изведуваа,  еден  прекрасен,  до  тогаш  невиден танц, успорен и полн со елегантна лебдечка мекост. Тие  испливуваа

низ прозорците на Училиштето  и  продолжувајќи  да  се  вртат,  ги изведуваа своите лелејави  “еленски  скокови”  и  “па-де-деа”  низ улиците на нашето маало, што наеднаш заприлега на чудесен базен во кој се  изведуваат  точките  со  раскошни  водни  танци,  како  во филмовите на Естер Вилијамс. А,  на  Кејот  “13  ноември”,  лебдеа минувачите,  продавачите  на  весници  и  соседите  од  маалските куќарки,  со  една  слична  нестварна  слика  што  потсетуваше  на фантастичните секвенци од филмовите на Винсент Минели. Под спорите бранови на таа  лелејава,  подводна  раздвиженост,  се  повиваа и гранките на соголените дрвја по дворовите, како и  хризантемите и џунџулињата по маалските бавчички, додека  наоколу  се  разлетуваа куќарки од водни школки што, сиот восхитен, започнав да ги ловам и да ги пикам по  џебовите.   На   Плоштадот,   пред   самиот   влез   во Офицерскиот дом, наместо јатата диви гулаби, пред носот ми прелета едно јато вардарски кленови што се креваа на   широкиот   простор и допливаа до покривот на Народната банка, додека други, мирно зобаа по камените коцки од плоштадот, мушнувајќи ги устите и зобнувајќи од кошницата,што со себе ја носеше стар семкар кој ги разбркуваше како муви, веќе механички, дури и беспотрбно,мафтајќи сораката.

На излозите од “На-Ма”,  на  кои  беа  изложени  два-три  последни модели на есенски палта и пепито штофови, меѓу куклите се провираа најразлични вардарски риби, па дури  и  една  (кој  зане  од  каде допливана) охридска пастрмка, мушната  во  една  заостаната  летна женска  паларија  од  трска  во  живи  бои.  Оваа  жива рибна “декорација”, од време на време,  на  излозите  ги  лепеше  своите раздвижени усти, како што тоа често го прават  децата, изведувајќи смешни  гримаси,  и  делејќи  им   на  незаинтересираните минувачи необично симпатични бакнежи, а потоа се протнуваа  меѓу  гранските од есенската декорација, влегуваа  меѓу  рафтовите,  правејќи  мал неред и додевајќи им на купувачите што вообичаено однесувајќи  се, ја полнеа нашата  подводно  оживеана  “На-Ма”.  А,  наоколу,  како поплавата с# уште да се очекува, од  време  на  време,  и  натаму нервозно профучуваа камионите и цистерните што  некаде  брзаа  низ улиците покрај Кејот.

 На излогот од  продавницата за порцелан “Синоличка”, кај улицата  “Максим  Горки”,  над  која  ведро  светеше  неонот  на ракописната сина реклама, чиниите танцуваа  низ  просторот,  а  во оближната продавница, истото се  случуваше  со  играчките  што  го полнеа нејзиниот мал простор, додека едно жолто-црвено  ламаринено авионче, за кое со сигурност знаев дека  по  многуте  пекања  пред мајка ми, наскоро  ќе  го  добијам  како  новогодишен  подарок  од родителите, самото излезе од продавничката – во мигот кога од  неа уморно излегуваше  и  го  заклучуваше  дуќанот  дебелата,  тромава продавачка – и  продолжи  да  лета  кон  мене,  се’  додека  така, предвремено, не ми се најде во рацете,  сепнувајќи  ме  од  радост толку многу, што наеднаш ги ококорив очите и се најдов повторно – во мојата соба.

*

 Така, заправо,  заврши  и  поплавата,  чиишто  води  се повлекоа како и што дојдоа, а нашето есенско  секојдневие  како  и кратките денови на Градот продолжија  да  течат  вообичаено,  како што е и ред во стивнатата скопска есен.

 Еден од тие денови кога родителите започнаа повторно да н# пуштаат пред влезот во зградата, меѓу децата прв се  појави  и Зајо. По обичај,  тој  веќе  им  раскажуваше  нови  приказни  за доживеалиците  на  неговите  блиски  во  врска  со  неодамнешната поплава, а кога  јас  им  се  придружив,  штотуку  го  започнуваше сопственото ново и најинтересно доживување од тие денови:

“…Сабајлето,   коа   поплавата   беше   најјака,   станав   и,

глеам, околу зградава – све пуно со вода.   “Готово,   почна   да вика мајка ми. Пропаднава стварите у подрум!”. “Нема   това   да  се случи, све док имаш вакви арслани, рече татко ми. Мие лично све ќе изевакуираме”, и за малце, со него и   со   брат   ми,   се спуштивме доле, у подрум, да спасиме што може да се спаси. А, доле – све: тенџериња, тегли, пола   канта   сирење,   зелката само што стаена у каци, и некои други   драгоцени   ствари:   два куфери остаени   од   дедо   ми,   пунидокументи   и   слики,   стари рамови, една наткасна, столчиња   останати   откоа   купивме   нов  намештај. Абе, све…  Ама, подрумот беше, више, пун со   вода.   Жута,   прљава,         дубока…  Успеавме некако да ја откључиме   вратата,   ама водата продужи да навлегуе и све, да го пуни   подрумов. Коа земавме све што можеше   да   се   земе,   едвај   сме   почнале   да   ти   се пробијаме нагоре. Мие сакаме нагоре, а новата   вода   н# бута све наназад. Брат ми и татко   ми   се   искачива   некако,   а   ја останав зад нив, со едно старо лимено корито у рукиве, к’о шо ми го дале да го носам и спасујам, и една стара метла со дршка у него. И чекам што ќе се деси. Татко ми и брат ми   више тука         не бева. “Зајо, си викам, сеа мораш да бидеш   ептен   присебен. Иначе си готов. Жива глаа не изнесуеш. Има вода да те   гута!”. 

        Таман што сум го рекол тоа, коа ми дојде една   сила,   абе   еве  на, све у мускуливе ја осеќам. Нема, у тија моменти   мораш   да  си таков, иначе отиде. Глеам ја, водава   продолжуе,   влегуе   у подрумов. Коа сум ти фатил, држ’-не дај, лево-десно, едвај сум успеал да се пробијам по скалиоте,   горе   до   приземјето,   све држеечки, за оградата од скалите, ама што ако; зашто силите ми бева до сам крај и само се прашуев коа ќе дојде нова вода и ќе ме удави. И то’аш ми “светна” (сум го видел тоа у филм или   не знам како), важно: го ста’ам коритото на тоа водата,   мајката, глеам, плива, па полека, и ја ти се   качујам   у   него.   Потона малце, ама коа видов дека коритото   ме   држи,   се   сетив   дека метлата може да послужи како весло,   па   сум   ти   замавтал        дршката и   –   правац,   испловуење   надвор   од   зградата,   кроз маалото. Маалото у поплава, ја у тоа моето кану. Све таласи го удираат – бам, бум – го нишаат…опасно, ама ја со тоа метлата – опааа – све фаќам рамнотежа. Нема лабаво. Гла’а требе да   се        спасуе. Ме носи, така поплавата, коа глеам, на едно   дрво – абе, какво дрво – му се гледаат   само   голи   гранките   од   тоа крошњата – мачка. Мјаука, ама не да мајука, него   се   корне   и све нешто тужно глеа у една тачка, у тоа   водата   прљава   пред         неа. Еј, мајката! Она самата,заробена у голите   гранки.   А,   у водата, шо да видам, и’ се дави едно маче. Слушај бе…абе, не сум ни размислуел коа со цела сила сум ти завеслал – крк,   крк – до дрвото и – тачно коа мачето потонуе, и водава го   покрива        – фљааас! – како сум се фрлил у неа, сум загњурил и  – оооп, цап! – сум успеал да го фатам мачето пред да потоне по, у тоа, дубокото.   Излегујам   со   него   на   површината.   Оно,   сирото, удавено, зима воздух, лапа. Ја, пружам рука накај мачката, сеа и неа сакам да ја спасам, ама она, уплашена од све това што ја         стрефило,  замавнуе   со   шапата   и   –   грааау!   –   овввака   ме распоруе по рукава (Сеа више ми помина, а жими све не   сум   ја мочал раната, помина можда од тоа прљавата вода!)… Крвои   на сите страни, рана –   оволка’а.   А,   ти   и’   дааш   рука   спаса!

         Али,животинка, што знае она што е тоа жртвовање. И, добро, сум         успеал, врзо – цап! – и, заедно со нејзиното   маченце,   да   ја  ставам у тоа кануто. А, жими све, уморен више,   едвај   сум   се качил и самиот. ,

          Така, тројцата продужуеме да пливаме, да пловиме по тоа маалскиот двор, више ја не управујам, него   како   што   н# носи водата, а она, фино-лепо, не бута   накај   една   куќа   што само чардакот и’ останал над вода. И така,   допливуеме   некако до него, ја ти се искрцавам, загазујам на   тоа   чардакот   и   –  так, так, так! – чукам на врата. Има ли некој   си   викам,   или вака ќе се страда, со мачки и со запалење плуча!   Кога,   таму, за среќа, изненаден и уплашен излегуе комшијата (не   можам   да         ви кажам кој е, незгодно е, може да се увреди!). А, среќен што  си ја глеа мачката, што да ти причам. Не се надевал дека ќе се најде некој што ќе му ја спаси. “Сум останал у   очајање!”,   ми рече, ми стаи рука на рамово и фати да ми се заблагодаруе и да ме кани у куќа…

На благодарноста, како  што  раскажуваше  Зајо, &немало крај, а пред нашиот маалски јунак среќните домаќиниизнеле с# што во тој момент имале дома. Се разбира, како што тоа веќе и им доликува на спасителите, Зајо одбил  да  проба  од  понудените јадачки и пијачки, а домаќините не престанувале да му ја фалат

храброста и пожртвуваноста.

 По  приказната  никој  не  кажа  ниту  збор.Сите молчевме, зашто во неа имаше нешто што не’ потсетуваше на еден  од поскоро видените филмови, само малку преработено. И додека Зајо & се ситеше, мислејќи дека молкот се  должи  на  неговата  приказна, тишината ја прекина еден, којзнае чиј, тивок глас: “И ти, не проба 

ни еден единствен ‘гриз’?”.,

 Зајо само го  погледна,  си  стана  и  се  качи  по скалите, кон дома, додека ние  останавме  да  молчиме  уште  долго време. Замислените погеди убаво кажуваа дека во себе, секој од нас си врти некоја своја приказна, измокрена   од  штотуку  поминатата поплава, бездруго сите различни, а сепак  сите  во  нешто  слични. Освен онаа на Зајо, до тогаш најдобриот раскажувач  меѓу  нас.  А, што се однесува до мојата, знаев дека ниту една од нив не личи  на мојата водена приказна. Мене ми беше доволно што, макар  тој  пат, за еден така важен настан за кој Градот уште долго зборуваше, с# таму, некаде,  до  земјотресот  што  се  случи  само  осум  месеци подоцна, токму јас ја имав доживеано најнеобичната од  сите  можни приказни за скопската поплава. Можеби зашто единствено  во  мојата немаше “евакуации”  и  спасувања,  туку  спротивно,  едно  длабоко нуркање, едно ново и радосно подводно и натстварно видување, едно топло  предавање  на  бистро-сините  води  што  така  чудесного преплавија мојот детски град и сочно ја натопија, најмногу мојата, меѓу сите останати водени приказни од тоа нашето време. Но, и уште

нешто: никогаш потоа Градот не  беше  така  радосен,  восхитувачки спонтан, а жив, раздвижен, шарен, безгрижен,  топол  и  прекрасен, прекрасен…како во мојата приказна.

 *

            Единствено, никогаш не ми стана јасно што се  случи со школките собрани во таа приказна, што уште  долго,  залудно ги барав, како единствен доказ за нејзината веродостојност, по своите неутешно празни џебови. (Од книгата „Пеперутката на детството“ во издание на Мисла, Скопје, 1994 г.)