ТЕРИЕРКАТА МАЗА И ЏОЛЕ МАЈМУНОТ

Оваа приказна во својот замрсен, смешен заплет е врзана и за Моне, мојот цимер од белградските бруцошки денови. Моне ме дочека во мансардата на Сењак, во предвоена куќа што сега им припаѓаше на г-ѓа Ј. и тета Лепа. Гласот на тета Лепа беше од оние пробивно чујните што, во недостаток на петловото кукуригање, го најавува утрото низ целата куќа и поблиската околина. И ден денес, по половина век, можам да го чујам нејзиниот крескав глас како се шири низ ѕидовите и преку полуотворените прозорци, истрчува и се испентрува по стрмнината на улицата.
Тета Лепа во домот на семејството Ј. беше доведена после војната од некое сремско село да „и се најде„ на припомош на сопругата на тогашниот министер за здравство, другарот Ј. Во нејзиното родно село имало три цркви, православна, католичка и протестанска, и швапски куќи со широк влез да поминат коњи со запрега, кажуваше таа. За разлика од градот во кој што беше преселена, селото многу побавно се менуваше. Куќите останаа исти како пред војната, само што на местото на старите жители, Швабите, дојдоа нови, Босанци. Понекогаш тета Лепа потпевнуваше еден весел рефрен од детството: „Шпиц, Маер, Шпигелмаер, и Најмаер, Могош, Могош“, нагласувајќи го „Могош, Могош!“. Тој рефрен, помислував, можеби носеше презимиња на вистински луѓе. Сите тие беа наши Шваби, ќе се надоврзеше тета Лепа, уште од времето на Марија Терезија. Некои од нив, како фолскдојчери, завршиле пред стрелбата на партизанскиот вод, многу побегнаа во својата татковина; Германија, за да преку лето, полускришно, како туристи пензионери, се враќаа во селото за да си ги видат куќите сега населени од многудетни семејства, „симнати од планина“.
Освен презимињата на жителите на селото, во сеќавањата од детството на тета Лепа важно место имаа овошките. На долго и на широко зборуваше за дивите скоруши покрај припитомените круши караманки, за малите модри сливи и наспроти нив, за поголемите жолти јајачи, за грозјето бело афусали, за црвеното хамбург, за јаболките петровки, за белите дудинки… се добиваше впечаток дека таа живеела во некој огромен овоштарник каде постојано цутело и се раѓале плодови што понекогаш се негувале и варделе, но секогаш се јаделе.
Можеби тета Лепа толку сакаше да зборува за овошките на своето родно село зашто нејзиното второ живеалиште во кое беше донесена беше токму Сењак. Како што му кажува името, во таа белградска населба двокатните куќи беа опкружени со големи градини со големи дрвја. Што на овие предвоени куќи им даваше некоја ненаметлива отменост, спокој и заштита од надворешниот свет. Врз прозорецот на нашата студентска мансарда налегнуваа горните гранки на големата вишна, што напролет, кога ќе ги отворевме прозорците, буквално влегуваа внатре, во собата, накитени со ситни, бели цутови.
Потеклото на г-ѓа Ј., за разлика од оној на тета Лепа, доаѓаше од сосем друг амбиент.

* * *

Кога се доселив на мансардата, г-ѓа Ј. веќе долги години беше вдовица. Нејзиниот сопруг, министерот за здравство и гинеколог, инаку прилично постар од неа, беше погребан, одамна пред моето доаќање, во Алејата на заслужни граѓани, со сите државни почести и звуците на воениот, лимен оркестар. Г-ѓата Ј. со нескриен вознес зборуваше за тој торжествен настан, на којшто „замислете Александрр, присуствуваше лично другарот Тито, со целото раководство, и Кардељ, и Ранковиќ…“. Иако Ранковиќ веќе беше одстранет од СКЈ и од сите јавни функции, за г-ѓата Ј. тој сеуште стоеше до Тито на незаборавниот гоблен од тој свечен чин на нејзината лична историја кога се простуваше со сопругот.
И покрај тоа што ги раскажуваше своите спомени со подигната внесеност, животот навистина и беше исполнет со драматични настани. Таткото, генерал, се викал Александар, па затоа, за целиот мој едно и пол годишен престој во куќата на Сењак, г-ќа Ј. не ми се обраќаше по мојот прекар, како што тоа го правеа Доне, тета Лепа и сите други, туку со нагласено изговорениот Александрр. Можеби и Ранковиќ поради името имаше заштитено место во нејзиите сеќавања.
Московските години го очудуваа детството на г-ѓа Ј. Големиот град во очите на девојчето беше исполнет со величенствени цркви и булевари, со дами во раскошни бунди што се возеа во пајтони, со дадилка која ја водеше по пазарите облечена како за црква, со свечени вечери во домот на родителите каде ја дигаа во раце големи, високи, брадлести мажи во стегнати униформи или во црни фракови. Г-ѓа Ј. се сеќаваше и на едни други – подгрбавени питачи и скитници кои понекогаш ги среќаваше додека се шеташе со дадилката понастрана од булеварите. „Беа различни. Беа сосем различни од моите“. Тие поинакви, застрашувачки луѓе како да беа очигледно навестување на она што грубо ќе ги разурне бајковитите девојчински години на г-ѓата Ј. Хаосот на Револуцијата. Се се случувало страшно брзо: насилната преселба од богатиот московски стан во малечкиот апартман во Одеса, заглушувачките пукотници и гранати што како да доаѓале од соседниот двор, „јаросни“ официри на коњи со перјаници како на парада, војници со бајонети во калливи униформи кои зборуваат и пцујат на странски јазици (малечката г-ѓа Ј. ги препознала францускиот и германскиот што ги учела од воспитачката)… Татко и се помалку го гледала, тој со останатите генерали во штабот на Дењикин, се враќал од фронтот само да се пресвлече и да ги гушне. Додека едно магливо, дождливо утро „папочка“ не ги вкрцал на брод, меѓу толпа расплакани, изгужвани, изгубени жени и деца.
Приказните од своето детство г-ѓата Ј. ми ги раскажуваше во специфичниот ноќен амбиент на салонот во куќата на Сењак. Кога доцна навечер, скришум, најтивко што е можно, се качував кон мансардата по дрвените скалила (тета Лепа веќе беше заспана), тие, и покрај сиот мој напор, сепак ќе закрцкаа, веднаш повикувајќи го нејзиниот тивок, но заповеднички глас: – Александрр, дојдете, ве молам.

* * *

Неволно, со притворна насмевка, се упатувам кон салонот, каде г-ѓата Ј., со лупа во раката ме дочекува во елегантната стилска фотелја од фини, изрезбарени ивици на наслоните и криви, но стабилни ногарки. Над таа заоблена фотелја се исправа торзото на г-ѓата Ј. Кога престојував во куќата на Сењак, таа сигурно имаше повеќе од седумдесет години, во секој случај беше постара од тета Лепа, но за разлика од ситната, забрадена жена која и покрај својот громок глас, веќе се беше подгрбавела, ставот, а и фигурата на г-ѓа Ј. по својата складност и стегнатост наликуваше на значително помлада жена. Е сега, замислете дека на таа очувана младолика става е насадена една сериозна, седокоса, остроока глава, со малечок, балтички нос, но и цврсто стегнати усни и ќе ја добиете мојата тогашна газдарица.
Тоа лице стануваше уште построго во мигот кога ќе ме погледаше низ лупата. Тогаш погледот и добиваше некоја инсектоидна, марсовска всредоточеност, впечаток што можеби доаѓаше оттаму што пред неа, на масата, беа распостелени листови со уредно наредени и прицврстени (со шпенагли?) пеперутки. Голема колекција на уловени, кој знае кога, инсекти чии безживотни, распнати тела беа дел од своевидната полноќна инспекција на г-ѓата Ј.!
Во она време сеуште не ја бев прочитал “Лолита“, ниту можев да знам дека нејзиниот автор бил страствен лепидоптерист. За право не ни знаев што е тоа „лепидоптерист“! Но пред Набоков, на г-ѓата Ј. и нејзината збирка мумифицирани пеперутки, веднаш ме потсети есејот „Талкања според Ивлин“ на Вирџинија Вулф во џепното, но дебело издание што го донесов од Скопје и го препрочитував во белградската бруцошка година. Предмет на есејот е чудникавиот господин Џон Ивлин, современик на Кромвел (и на китот што е виден во Темза како своевидно претскажување на смртта на диктаторот), кој, во тек на целиот свој долг живот, уредно водел дневник. Во еден пасус, г-инот Ивлин и г-ѓата Ј. многу ми наликуваа: „… пеперутката неподвижно ќе седи врз георгината, додека градинарот ја турка покрај неа својата количка; но нека само преку пеперугините крилца затрепери сенката на греблото – ене ја како лета, како веднаш и итро се подигнува во височината. На што ние би помислиле: пеперутката гледа, но не слуша; и по тоа сме рамни на Ивлин. Но на ниедна нормална особа во дваесетиот век не би и паднала на памет, ни за една секунда, да замине дома по нож и со него да ја оперира главата на црвената пеперутка, како што тоа го прави Ивлин“. Умната Вирџинија, кога би ги доживеала сите идни стравотии на дваесетиот век, предизвикани од човечкиот фактор, сигурно не би го имала истото мислење, но кога на мансардата на куќата на Сењак ја прочитав оваа нејзина забелешка во есејот за Ивлин веднаш пред очи ми излезе мојата газдарица како со лупа и пинцета ја подготвува за мумифицирање штотуку фатената пеперутка, што сеуште беспомошно претка со крилцата.
– Пријдете, Александрр, седнете – ќе ми наредеше г-ѓата Ј. Во колекцијата имаше стотици примероци, со печатно напишани латински називи под нив, што нормално ги подзаборив, иако на некои од нив, поради нивното женствено, необично именување, делумно сеуште се сеќавам. На пример, на „Теодота“, вид што беше „представен“ со помал машки и поголем и поубав женски примерок, како впрочем кај сите видови пеперуги. Машката Теодота имаше боја на стара фасада, со истобојни шарки, како кафеава цигла избледена од сонце, кај женката пак, обратно, боите беа како на акварел и само една назнака, портокаловата на краевите на крилцата, навестуваше дека се од ист род. Кај друга двојка чие име го паметам, „Монина“, мажјакот исто така беше помалечок и со скромна, мимикријска окер боја, додека женката, наспроти својот незабележлив партнер, носеше раскошен дезен со бела основа и жолти и црни точки. Се сеќавам и на една голема пеперутка, „Лубентина“, која немаше свој парњак, со свечено сина основа, изненадувачки комбинирана со црно и црвено.

* * *

– Видете колку е нежна, Александрр – ми ја покажуваше, по кој знае кој пат, гледајќи ја низ лупата, кутрата Лубентина – маж ми ја улови во италијанските Алпи, во летото 36-та.
Г-ѓата Ј. знаеше податоци за секој препариран примерок во збирката, кога и каде бил уловен од нејзиниот маж, пасионираниот лепидоптерист. Што можев? Замислете еден 20. Годишен бруцош, принуден, на полноќ, да седне до неа и да се прави дека внимателно ги слуша застрашувачките податоци за смртта на несреќните пеперутки.
Претходно, слични искуства немав. Понекогаш ќе најдев, меѓу страниците на некоја дебела книга од родителската библиотека, сплескана бубачка, пресувана како цвет. Колку е стара, ќе помислев, како и се случило ова, со ништо барано, конзервирање?
Но со збирката на г-ѓата Ј. ми беше многу помачно. Прво, затоа што пеперутките беа складирани како жртви на некој морбиден ритуал, што делуваше уште посенишно поради нивните педантно испишани латински имиња. По завршетокот на „сеансата“, сиот премален се качував горе, на мансардата, и покрај Моне кој, мртов ладен си р’чеше, долго се обидував да заспијам.
За волја на вистината, г-ѓа Ј. понекогаш ќе го прекинеше редењето податоци за мртвите пеперутки и ќе почнеше да ми раскажува за својот живот. Гласот и се менуваше, од монотониот рецитатив што ширеше студ во полутемната соба, ќе минеше, тргајќи ја лупата (на мое големо олеснување), во почовечки тон.
(фрагмент од подолга проза).